Geld speelt binnen de overheid een vreemde rol. Het ‘is’ er namelijk gewoon zonder dat de overheid het eerst hoeft te verdienen. Het stroomt als het ware vanzelf binnen. Er zijn maar weinig instanties die over dezelfde luxe beschikken. Toch maakt precies die eigenschap van geld juist ook dat het geen ‘gewoon’ geld is. Het mag namelijk niet zo maar worden uitgegeven. Niet zonder een stroom instemmings- en toestemmingsprocedures en niet aan het ene doel als het voor het andere bestemd is. Overheidsgeld is star geld. Geld dat te veel en te weinig kan zijn tegelijkertijd. Hoe dat zit en waarom 2026 een ravijnjaar wordt genoemd, lees je in dit artikel [Update: 24 november 2024].
Belastingen: hoofdbron van inkomsten gemeenten
Belastingen vormen de belangrijkste bron van inkomsten voor gemeenten. Onroerendezaakbelasting (OZB), gemeentelijke heffingen en lokale belastingen zijn slechts enkele voorbeelden van hoe gemeenten geld innen van burgers en bedrijven. Deze gelden vloeien rechtstreeks naar de gemeentekas en worden gebruikt voor een breed scala aan doeleinden, van het onderhouden van openbare voorzieningen tot het financieren van culturele activiteiten. Dit geld mag de gemeente dus naar eigen inzicht besteden. Dit geld lijkt dan ook het meeste op ‘gewoon’ geld.
Subsidies en eigen inkomsten: Aanvullende financiële bronnen
Naast belastingen ontvangen gemeenten ook subsidies van hogere overheden, zoals de provincie of het Rijk. Deze subsidies zijn vaak gericht op specifieke projecten of beleidsdoelen en vormen een belangrijke aanvulling op de lokale inkomsten. Dit geld is ‘gelabeld geld’; het mag alleen worden uitgegeven aan de doelen waar het voor is verstrekt. Dit geld is dus veel typischer ‘overheidsgeld’.
Gemeente- en provinciefonds
Het gemeentefonds en het provinciefonds zijn cruciaal voor de financiële stabiliteit van gemeenten en provincies. Deze fondsen worden beheerd op de Rijksbegroting en worden gefinancierd door de Rijksoverheid. De omvang van deze fondsen wordt bepaald tijdens het begrotingsproces van de Rijksoverheid en fluctueert afhankelijk van de rijksuitgaven.
Het gemeentefonds en het provinciefonds zijn gebaseerd op verdeelmaatstaven, zoals het aantal inwoners en de grootte van de gemeente of provincie, evenals de kosten die verband houden met sociale en infrastructurele voorzieningen. Deze fondsen bieden een algemene uitkering aan gemeenten en provincies en vormen daarmee een belangrijke bron van financiering voor hun activiteiten.
Specifieke uitkeringen en artikel 12-status
Naast de algemene uitkeringen uit het gemeente- en provinciefonds kunnen gemeenten en provincies ook specifieke uitkeringen ontvangen van de Rijksoverheid of andere overheidsinstanties. Deze uitkeringen zijn vaak gericht op specifieke projecten of doeleinden, zoals infrastructurele verbeteringen of sociale programma’s.
In gevallen van langdurige financiële tekorten kunnen gemeenten een beroep doen op extra financiële ondersteuning uit het gemeentefonds, bekend als de Artikel 12-status. Dit stelt de gemeente in staat om haar financiële zelfstandigheid deels op te geven en extra middelen te verkrijgen om haar begrotingstekorten aan te vullen.
Eigen inkomsten gemeenten
Daarnaast genereren gemeenten eigen inkomsten uit diverse bronnen, zoals de verhuur van gemeentelijke eigendommen, parkeeropbrengsten en leges voor diensten zoals vergunningen. Deze inkomsten dragen bij aan de financiële stabiliteit van de gemeente en bieden ruimte voor lokale initiatieven en investeringen.
De toekomst: wijzigingen in 2027 en het ravijnjaar 2026
De toekomst van gemeentefinanciën is in beweging. Dat proces begon In 2021 in het coalitieakkoord waarin staat: om een stabielere financiering voor de medeoverheden te realiseren en hun autonomie te vergroten, wordt in de komende jaren een nieuwe financieringssystematiek voor de periode na 2025 uitgewerkt, waarbij de mogelijkheid voor een groter eigen belastinggebied wordt betrokken.”
Wat betekent ravijnjaar 2026?
Het ravijnjaar 2026 verwijst naar een financiële uitdaging waar Nederlandse gemeenten binnenkort mee te maken krijgen. In 2026 eindigt het huidige financiële systeem en pas in 2027 wordt een nieuw systeem gestart. Dit creëert een jaar van financiële onzekerheid waarin gemeenten een aanzienlijk tekort aan inkomsten kunnen ervaren. Dit tekort, geschat op ongeveer 3 miljard euro, brengt de budgetten van gemeenten onder druk, waardoor hun vermogen om essentiële diensten te financieren, zoals jeugdzorg, woningbouw en armoedebeleid, mogelijk in gevaar komt.
De situatie wordt omschreven als een ‘financieel ravijn’ omdat gemeenten plotseling zonder voldoende middelen kunnen vallen als het nieuwe financiële systeem niet op tijd of adequaat wordt geïmplementeerd. Het probleem is al enige tijd bekend en heeft geleid tot oproepen van verschillende politieke partijen en gemeentelijke organisaties aan de Nederlandse regering om maatregelen te nemen om deze financiële kloof te overbruggen.
Trap op, trap af
Inmiddels is het kabinet demissionair en de herstructurering van het Gemeentefonds nog niet afgerond. Per 2026 wordt het huidige systeem van ’trap op, trap af,’ waarbij de bijdragen uit het Gemeentefonds gekoppeld zijn aan uitgaven op de rijksbegroting, beëindigd.
De herstructurering die ervoor in de plaats moet komen, is er nog niet. Het onderwerp is bovendien controversieel verklaard waardoor alleen een nieuw kabinet er verder meer kan. Dat betekent dat anno 2024, met Ravijnjaar 2026 steeds dichterbij, een structurele oplossing nog even ver weg is als in 2021.
Zorgplicht gemeente blijft
Gemeenten moeten ondanks die wrange realiteit wel blijven zorgen voor hun jeugd, ouderen, energietransitie, veiligheid en ga zo maar verder. Daar hoort een helder, structureel meerjarenperspectief bij met voldoende financiële middelen.
Voorstellen en Ontwikkelingen voor het Financiële Ravijn in 2026 [Update 25 november 2024]
Er zijn verschillende maatregelen voorgesteld om het financiële ravijn in 2026 te overbruggen, hoewel er nog geen definitieve oplossing is vastgesteld. Hier zijn de belangrijkste voorstellen en ontwikkelingen:
- Tijdelijke financiële injectie
Het demissionaire kabinet heeft toegezegd om 1 miljard euro extra beschikbaar te stellen aan gemeenten voor 2026. Dit bedrag is bedoeld om de acute financiële druk te verlichten, maar biedt geen structurele oplossing. - Verlenging van de huidige financieringssystematiek
Er is sprake van een tijdelijke verlenging van de ‘trap op, trap af’-systematiek, die de financiering van gemeenten afhankelijk maakt van de rijksuitgaven. Dit kan helpen om een abrupte financiële kloof te voorkomen, hoewel deze systematiek door velen als te star wordt gezien. - Uitbreiding van het gemeentelijk belastinggebied
Er wordt gediscussieerd over het vergroten van de mogelijkheden voor gemeenten om eigen belastingen te heffen, zoals via een hogere onroerendezaakbelasting (OZB). Dit zou de financiële autonomie van gemeenten versterken, maar roept ook zorgen op over mogelijke lastenverzwaring voor inwoners. - Hervorming van het Gemeentefonds
Plannen om de verdeling van het Gemeentefonds te herzien zijn in ontwikkeling. Het doel is om de verdeling beter te laten aansluiten op de werkelijke kosten en behoeften van gemeenten, met name voor kleinere gemeenten die relatief meer onder druk staan. - Structurele verhoging van het Gemeentefonds
Verschillende partijen pleiten voor een permanente verhoging van de bijdrage aan het Gemeentefonds, wat een structurele oplossing zou kunnen bieden voor de tekorten van gemeenten. Dit is echter afhankelijk van politieke keuzes en de financiële ruimte van het Rijk. - Taakverlichting voor gemeenten
Er zijn voorstellen om taken die momenteel bij gemeenten liggen, zoals de uitvoering van de Wmo en Jeugdzorg, te heroverwegen of te herverdelen. Dit zou de financiële en uitvoeringsdruk op gemeenten kunnen verminderen, maar vereist brede steun en herziening van de wet- en regelgeving. - Overbruggingsfonds
Een speciaal overbruggingsfonds voor 2026 wordt overwogen om de financiële kloof op korte termijn te dichten. Details over de invulling van dit fonds zijn nog niet bekend. - Meerjarige afspraken tussen het Rijk en gemeenten
Er wordt gepleit voor het maken van meerjarige financiële afspraken om gemeenten meer stabiliteit en voorspelbaarheid te bieden. Dit zou ook helpen om fluctuaties in de financiering, zoals die veroorzaakt door de ‘trap op, trap af’-systematiek, te beperken.
